از شيوههايي كه بر جاذبه سخن ميافزايد و مخاطب را به شنيدن بيشتر ترغيب ميكند، بهره گيري از تمثيلات و تشبيهات مرتبط با موضوع است. قرآن كريم در اين زمينه ميفرمايد: «وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يتَفَكَّرُونَ»؛ 1 «و اين مَثَلها را براي مردم ميزنيم، باشد كه آنان بينديشند.»
آرايش سخن به مثلهاي كوتاه، دل نشين و مفيد ميتواند كلام را تا عمق جان مخاطب نفوذپذير سازد و گاهي اوقات يك عبارت به جا از ضرب المثلها و يا تشبيهات، موضوع را آن چنان به ذهن مستمع القاء ميكند كه هرگز تا آخر عمرش آن را فراموش نخواهد كرد. شيوه استفاده از مثل در حقيقت به عنوان كوتاهترين راه براي يك سخنران محسوب ميشود. نزديك كردن هدف گوينده به ذهن شنونده، همگاني كردن مسائل، حسي و عيني كردن موضوعات عقلي و ساكت كردن مخالفانِ معاند، از ديگر امتيازات تمثيل است.
مهمترين شاخصههاي يك مَثَل، كوتاهي لفظ، استحكام معني و زيبايي و لطافت مفهوم آن است كه در بلاغت و فصاحت يك خطابه تأثير ميگذارد؛ به گونهاي كه حتي علي عليه السلام در ميان اشعار، مثل را بهترين شعر ميداند و ميفرمايد: «خَيرُ الشِّعْرِ مَا كَانَ مَثَلاً؛ 2بهترين شعر آن است كه مَثَل باشد.»
به عنوان نمونه، امير مؤمنان علي عليه السلام براي فهماندن تأثير داروها بر تن انسان اين گونه مَثل ميزند: «شُرْبُ الدَّوَاءِ لِلْجَسَدِ كَالصَّابوُنِ لِلثَّوْبِ ينَقِّيهِ وَلَكِنْ يخْلِقُهُ؛ 3خوردن دارو براي بدن انسان همانند استفاده از صابون براي شستن چركهاي لباس است كه لباس را تميز و پاك ميكند، اما آن را فرسوده و ضعيف ميگرداند.»
بسياري از اشعار نغز اديبان و شاعران نيز در اثر جاذبه و گويايي به صورت ضرب المثل در آمده اند. مثلاً صائب تبريزي القاي روح شجاعت و تسليم نشدن در مقابل ستمگر را اين گونه بيان ميكند:
اظهار عجز پيش ستمگر روا مدار // اشك كباب موجب طغيان آتش است
و يا اين شعر او:
خمير مايه دكان شيشه گر سنگ است // عدو شود سبب خير اگر خدا خواهد
بنابراين، استفاده از مَثل يكي از ضروريات تبليغ و روشي كاربردي و موفق براي مبلّغان است؛ به ويژه آنكه يك مبلغ بتواند مثالهايي را از زندگي روز مره به مخاطبان خود عرضه كند و آن را با مفاهيم كلي اخلاقي و تربيتي تطبيق نمايد و مستمعان را با موضوع مورد نظر خود بهتر و بيشتر آشنا گرداند. مولوي براي تفهيم و روشن شدن معناي دنيا دوستي مذموم و استفاده صحيح از مظاهر دنيوي با يك مَثل ساده و جذاب مستمع را به سوي هدف خود سوق ميدهد و معناي آن دو را با عبارتي كوتاه تفكيك ميكند و ميگويد:
چيست دنيا از خدا غافل بُدن // ني قماش و نقره و فرزند و زن
مال را كز بهر دين باشي حمول // نِعْمَ مَالٌ صاَلِحٌ گفتش رسول
آب در كشتي هلاك كشتي است // آب اندر زير كشتي پشتي است
در اين باره، شيوه تبليغي رسول خداصلي الله عليه وآله در بهره گيري از تمثيل و تشبيهات ملموس بهترين الگوي ماست. به اين جهت، در اين نوشتار نمونههايي از مَثَلهاي نبوي صلي الله عليه وآله را به خوانندگان گرامي و مبلّغان ارجمند تقديم ميكنيم تا سر نخي باشد كه با توسل به آن حضرت از آنها بهره گيرند.
1) حشر / 21.
2) شرح نهج البلاغة ابن ابي الحديد، نشر كتابخانه آية اللّه مرعشي، قم، 1404 ق، ج 20، ص 336.
3) همان، ص 300.
4) الجامع الصغير، جلال الدين سيوطي، بيروت، دار الفكر، 1401 ق، ج 2، ص 527.
5) فيض القدير، محمد الحناوي، بيروت، دار الكتب العلمية، 1415، ج 2، ص 410.
6) سبل الهدي و الرشاد، محمد صالحي شامي، بيروت، دار الكتب العلمية، 1414 ق، ج 12، ص 116.
7) كنز العمال، علاء الدين متقي هندي، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1409 ق، ج 9، ص 45.
8) الجامع الصغير، ج 2، ص 528.
9) امالي شيخ طوسي، قم، دار الثقافة، 1414 ق، ص 528.
10)) مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1408 ق، ج 12، ص 17.
11)) الكافي، محمد بن يعقوب كليني، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1365 ش، ج 2، ص 202.
12) بحار الانوار، علامه محمد باقر مجلسي، لبنان، مؤسسة الوفاء، 1404 ق، ج 81، ص 258.
13) كنز العمال، ج 15، ص 220.
14) منية المريد، زين الدين عاملي معروف به شهيد ثاني، قم، مكتب الاعلام الاسلامي، 1409، ص 227.
15) مثلهاي آسماني، علي اسعدي، قم، نشر دار الحديث، 1383.
16) المواعظ العددية، علي مشكيني، قم، نشر الهادي، 1406 ق، ص 213.
17) مستدرك الوسائل، ج 12، ص 205.